کتاب درمانی چیست؟
ساده ترین تعریف کتاب درمانی، بهره گرفتن از کتاب برای ایجاد دگرگونی است.کتاب درمانی می تواند از سوی افراد گوناگونی که با کودک در تماس هستند، برای کودکان در هر رده ی سنی و با مشکلات گوناگون استفاده شود اما می توان این گستره را به دو گروه دسته بندی کرد:
کتاب درمانی بالینی که از سوی کارشناسان آموزش دیده و برای درمان کودکانی که دارای مشکلات رفتاری و احساسی عمده اند به کار می رود.
کتاب درمانی رشدی که از سوی آموزگاران، کتابداران و والدین برای تسهیل رشد و خود شکوفایی طبیعی در کودکان سالم به کار رود.
توجه داشته باشید در صورتی که کودک شما با مشکل جدی رو به روست حتما با یک روانشناس مشورت کنید.
کتاب درمانی یک واژه قدیمی است. مفهوم اساسی کتاب درمانی، بازپروری از راه خواندن است. فکر کتاب درمانی از آن جا بر می خیزد که انسان به تعیین هویت با دیگران از راه ادبیات و هنر علاقمند است. کتاب درمانی تعامل بین خواننده و ادبیات است. در روش درمان با کتاب، مطالب خواندنی که در اختیار خواننده قرار می گیرد، تاثیر درمانی و شفابخشی دارد.
اگرچه این مفهوم طیف گسترده ای از کاربری ها را در بر می گیرد، در این بخش ما تنها به کاربری آن در گستره کودکان و نوجوانان در بحران می پردازیم: زمانی که کودکان و نوجوانان با مشکلات اجتماعی، احساسی یا شخصی رو به رو هستند و نیاز به کتاب درمانی دارند.
متخصصین رشد و پرورش کودکان، بارها، کتاب درمانی را برای مواردی که کودکان در فشارهای روحی مانند بستری بودن در بیمارستان، از دست دادن دوست و جدایی والدین، یا در شرایط جنگ و رخداد های طبیعی همچون سیل و زلزله قرار می گیرند، توصیه کرده اند. ادبیات می تواند کودکان را در درک عواطف خود، همذات پنداری با شخصیت هایی که احساس های مشابه را تجربه می کنند و نیز کسب بینشی نوین نسبت به چگونگی برخورد دیگران با همان مشکلات، یاری رساند. کتاب می تواند نقشی همچون آینه را برای کودکان بازی کند؛ به این معنا که بازتاب دهندهٔ ویژگی های ظاهری، روابط، احساس ها، اندیشه های آن ها در پیرامونشان باشد. همچنین کتاب می تواند چون پنجره ای رو به جهان باشد که کودکان را به نگاه فراتری از خود و پیرامون شان دعوت کند تا با شخصیت ها و شرایط پیوند برقرار نمایند.
اهداف و کاربرد کتاب درمانی
دلایل استفاده از کتاب درمانی به اندازه ی تعریف های آن متنوع است. در حقیقت، در میان منابع گوناگون، دست کم هفت هدف گوناگون را می توان برای آن برشمرد:
رایج ترین هدف کتاب درمانی، پرورش بینش فردی و شناخت خود است. کتاب درمانی ارزش هایی مانند فرصت یادگیری، شناخت بهتر خود، درک رفتار انسان و یافتن علایقی بیرون از خود، را دربردارد. بینش در این جا به معنای کمک به افراد برای شناسایی و بیان احساساتی که هنگام خواندن تجربه می کنند، است. داستان مناسب در زمان مناسب، می تواند خشم، درد، رنج یا اندوهی را که در درون خواننده پنهان است، آشکار کند.
هدف دیگری که برخی کتاب درمان گران در جست وجویش هستند، تحریک عاطفی در کودکان است. فرایند پالایش روانی به معنای بروز احساسات یا تنش هاست و هنگامی رخ می دهد که شخصیت های داستان احساسات شان را بروز می دهند. فرایند پالایش روانی، خوانندگان را از تنش دور می کند و سبب می شود بهتر بتوانند خودشان را در میان شخصیت های کتاب پیدا کنند. برخی می گویند از بین بردن تنش ها، به خودی خود، درمان به شمار می آید. کنار آمدن با احساساتی که کودک با خواندن کتاب تجربه می کند، برایش آسان تر است. زیرا این احساسات قابل پیش بینی تر و کنترل شده تر هستند.
هدف سومی که کتاب شناسان برجسته از آن نام برده اند، این است که با ادبیات و فیلم می توان به کودکان در حل مشکلات روزمره کمک کرد. آن ها باور دارند که کتاب درمانی، روشی معقول و کارآمد برای رویارویی با مشکلات عاطفی و تغییرات دوران بلوغ است. با انتخاب کتاب های مناسب که درباره ی نگرانی های اجتماعی و یافتن راه حل مشکلات گفت وگو می کنند، می توان به کودکان کمک کرد که با این مسائل روبه رو شوند.
چهارم، بسیاری از کتاب درمان گران باور دارند که بینش و پالایش روانی و کمک به حل مسأله، سبب می شود جوانان چگونگی تعامل با دیگران و یا رفتارشان را با آنان تغییر دهند. گرچه برخی گمان می کنند این تأثیر کوتاه مدت خواهد بود، مگر آن که کتاب شناسان این تغییرات رفتاری را به سوی اقدامات سودمندتری هدایت کنند. از این رو، بروز تغییرات رفتاری می تواند نشان دهنده ی سودمندی و اثربخشی کتاب درمانی باشد.
هدف دیگر کتاب درمانی، بهبود روابط با دیگران است. افراد با گروه هایی که همراه شان کتاب می خوانند، احساس نزدیکی بیش تری می کنند. کتاب ها می توانند علایق و تجربه های مشترک آن ها را کشف کنند و در نتیجه، زمینه ساز دوستی های آینده شوند. کتاب ها با ایجاد حس هم ذات پنداری با شخصیت های داستان، به افراد کمک می کند از انزوا دوری کنند. این هدف را جهانی سازی می نامند و به این نکته اشاره دارد که مشکلات زندگی هر فرد، تنها مختص زندگی او نیستند. آگاهی از این که دیگران نیز با مشکلاتی مانند ما روبه رو هستند، گام نخست در درک این است که هر مشکلی راه حلی دارد.
ششم، هنگامی که جوانان با مشکلی روبه رو می شوند که آن ها را از افراد دیگر جامعه جدا می کند، کتاب درمانی می تواند یک منبع اطلاعاتی مفید باشد. برای نمونه، فرزندان ناتنی و خانواده ی آن ها، برای ارتباط گام به گام و چالش های ویژه ای که شاید با آن ها روبه رو شوند، می توانند از کتاب ها ایده بگیرند.
هدف هفتم که بیش تر نادیده گرفته می شود، تفریح و سرگرمی است. کودکان و نوجوانان برای لذت بردن هم کتاب می خوانند. برخی کتاب شناسان، سرگرمی را هدف اصلی کتاب درمانی می دانند. احساس کسالت و پوچی را با خواندن کتاب می توان کاهش داد. در حقیقت، جذابیت کتاب و فیلم می تواند کار اصلی کتاب درمانی در روند درمان باشد.
نمی توان گفت این ها تنها کاربردهای کتاب درمانی هستند. در حقیقت به شمار کارشناسانی که از کتاب درمانی استفاده می کنند، هدف ها و کاربردهای گوناگونی را می توان نام برد. پرسش مهم تر این است که آیا این روش را می توان موفقیت آمیز دانست یا خیر؟ پاسخ این پرسش به راه کارهایی بستگی دارد که کتاب شناس برای معرفی، خواندن و بررسی کتاب ها به کار می برد.
